De onzekere toekomst als wapen
en hoe Rusland dit op meerdere manieren weet in te zetten.
De laatste keer dat ik een week echt niet goed kon functioneren door nieuws uit Oekraïne, was toen de Russen in 2023 de Nova Kakhovka dam opbliezen en de hele Cherson-regio onder water liep. Toen zag iedereen (en ik): oké, dus naast het verjagen, vermoorden, verkrachten en kidnappen van Oekraïense bevolkingsleden en het kapotschieten van steden en dorpen, is structurele gebiedsvernietiging in de vorm van ecocide nu ook de normaalste zaak van de wereld. Urenlang keek ik video’s van een Oekraïense man van mijn leeftijd, die per boot oude mensen oppikte bij onder water gelopen portieken van hun flats. Onderweg, terugvarend naar de randen van de stad Cherson, waar de boulevards ook totaal onder water gelopen waren, nam hij alle honden mee die op daken stonden te blaffen. De jongen leek onuitputbaar, het water leek oneindig. De toekomst van het gebied uitzichtloos.
Bij het opblazen van de dam liep ook het kunstenaarshuis van Polina Raiko onder water. dit huis was van top tot teen beschilderd. Het was deel van Oekraïens cultureel erfgoed.
Het opblazen van de Nova Kakhovka dam is alweer een tijd geleden, maar de gevolgen ervan zijn nog lang niet voorbij. Sinds vorige zomer ligt er vanuit de Oekraïense organisatie Truth Hounds een dik document met de titel SUBMERGED klaar, waarin wordt aangetoond wat de gevolgen zijn van het opblazen van deze dam. Op de website van Truth Hounds, waar je het hele onderzoek kan downloaden, schrijft de organisatie het volgende:
The environmental toll of armed conflict is a harsh reality. While some level of damage may be unavoidable, in some instances, the environmental harm may transcend mere collateral damage. It may have devastating and long-lasting repercussions for the well-being of the human species that can echo for generations. The immediate consequences can be catastrophic, disrupting ecosystems, displacing entire communities and wildlife populations, and contaminating vital resources. However, the damage extends beyond the immediate. Disasters like the Dam breach studied in this report can have cascading long-term effects. These include the loss of fertile land, disruptions in water flow leading to food insecurity and ecological imbalance, and the destruction of aquatic habitats, with plummeting fish populations and the drying of vital wetlands.
Kortom: het opblazen van een dam heeft zware gevolgen voor land, water, voedsel, ecologie, vissen en ook voor vogels. Het heeft gevolgen voor de toekomst. En wie aan de toekomst kan toornen, heeft lang indirecte macht.
Nu ik voor het theaterproject ZERNO/GRAAN (PEERgroup, première september 2025) dieper onderzoek doe naar systematische gebiedsbeschadiging in Oekraïne en veel lees over wat er gebeurt met het Oekraïense boerenland dat vol mijnen ligt, krijgt het verdriet dat ik in 2023 voelde een andere laag. Of, misschien moet ik het zo zeggen: het verdriet verandert meer en meer in een dieper besef over wat de gevolgen van de hedendaagse Russische oorlogsvoering zijn en hoe lang het zal duren voor de Oekraïense aarde weer geheeld en schoon is. Lang. Decennia. Straks, mocht de oorlog ooit stoppen, is er niet alleen een land vol getraumatiseerde mensen, maar ook een land vol getraumatiseerde aarde.
Even wat korte feiten: in het oogstseizoen 2020-2021 – het laatste seizoen dat niet werd beïnvloed door de grootschalige invasie door Rusland – was Oekraïne, de graanschuur van Europa, de op vier na grootste exporteur van tarwe, honing en walnoten ter wereld; de derde grootste exporteur van maïs, gerst en koolzaad; en 's werelds grootste exporteur van zonnebloemolie, zonnebloemmeel en gierst. Daarna veranderde dat compleet.
Het Centre for Strategic & International Studies concludeerde in hun onderzoek From the Ground Up: Demining Farmland and Improving Access to Fertilizer to Restore Ukraine’s Agricultural Production het volgende: ‘Ukraine became the most mined country in the world in 2023. Estimates of the amount of time needed to fully demine affected territory have ranged from decades to hundreds of years, depending on the funding, equipment, and trained personnel available.’
Wat er nu gebeurt met de Oekraïense aarde, zal lang doorzingen: land ontmijnen kost decennia, het kost aan de overheid gelieerde specialisten (er zijn ook mensen die het natuurlijk via andere wegen aanbieden, waar vraag is, komt aanbod), het kost omgeschoolde mensen die grote velden stukje bij beetje moeten uitpluizen. Dat het ontmijnen van boerenland zo lang duurt - en dat er nog steeds gevochten en gebombardeerd wordt -, zorgt nu en in de toekomst voor een disbalans in de natie Oekraïne. Omdat de exportcijfers dalen, zal ook de Oekraïense economie en dus de welvaart van Oekraïense burgers een klap krijgen. Dit heeft gevolgen voor het dagelijks leven: voel je je financieel sterk, ervaar je wel of geen geldstress, kan je oogsten, hoeveel kan je exporteren naar het buitenland, en nog veel meer.
Mijnen liggen overal in Oekraïne, zo schrijft ook Floris Akkerman in zijn artikel In zwartgeblakerde bossen verzamelt Oekraïne bewijs voor Russische ecocide in NRC op 7 februari. Op dat moment is hij in Izjoem, de stad die bezet werd door de Russen en later heroverd. Je kent Izjoem misschien het meest van de massagraven die in de bossen gevonden werden, van de forensisch analisten in witte pakken, die tussen de bomen lichamen borgen.
Dode bomen, vlindermijnen die bosbranden veroorzaken: ook natuur lijdt onder oorlog.
Langzaam, heel langzaam lopen we weg van twee groene Russische landmijnen. De een ligt tussen de dennennaalden onder een takje, de ander een paar meter verderop bij een hoop zand. Ze zijn niet groter dan een hand.
Hier, in de bossen bij de Noordoost-Oekraïense stad Izjoem, liggen duizenden van zulke mijnen, zegt boswachter Oleksandr Karlov (42). Daarom houdt hij, vooroplopend, niet op met waarschuwen. „Kijk onder je voeten, kijk onder je voeten.”
Gebiedsaantasting is een oorlogstactiek. Het verzwakt voor langere tijd de positie van een land. Tot ver in de toekomst zal Oekraïne op meerdere vlakken instabiel blijven - dit is precies waar Rusland deze soevereine natie wil hebben: rommelig, zwak en langzaam opkrabbelend. Een instabiel gebied, waar mensen ontevreden zijn over hun leefomstandigheden, of de leefomstandigheden gewoonweg zwaar zijn, kan je makkelijk opnieuw ontregelen, bijvoorbeeld door middel van anti-democratische propaganda. Dit zal denk ik voor langere tijd een enigszins sterke machtspositie opleveren voor Rusland.
Ik zeg dit niet zomaar, dat instabiliteit een groot wapen is. Ik denk namelijk vaak aan het land Georgië, waarbij 20% bezet werd door ‘pro-Russische separatisten’ na een aantal kleine oorlogen in de jaren negentig en de jaren 2000 - lees voor veel meer context vooral het boek Het Schaarse Licht van Nino Haratischwili. Het wegsnijden van de gebieden Abchazie en Zuid-Ossetie, zorgt ervoor dat de andere 80% van Georgie constant in golven van onzekerheid verkeert, bijna twee decennia later. Dit is ook terug te zien in de politiek, waar de partij Georgian Dream aan de macht trekt en graag de foreign agent law doordrukt sinds augustus 2024. Deze wet zorgt ervoor dat NGO’s met meer dan 20% geldstromen vanuit het buitenland, aangemerkt worden als foreign agent, oftewel dat zij zichzelf officieel moeten registreren als plekken ‘die de belangen van een buitenlandse macht nastreven’. Je denkt nu vast, oké, nou en, maar dit zou gevolgen hebben voor veel van de ongeveer zesentwintigduizend NGO's in Georgië. Deze foreign agent law - lees vooral ook het boek Vrijuit van Iris de Graaf - bestaat al heel lang in Rusland, en zorgt daar voor een steeds sterker vacuüm in het land zelf: alles wat van buitenaf komt en invloed kan hebben, kan worden afgeketst. Het haalt de meerstemmigheid weg.
Terwijl dit in het binnenland gebeurt, zoekt Rusland onzichtbare achteringangen in het buitenland, op zoek naar meer chaos - denk hierbij ook aan het verstoren van de Roemeense verkiezingen afgelopen jaar, waarbij de extreem-rechtse en pro-Russische Călin Georgescu (voornamelijk via TikTok) opeens opdook en de winst van de eerste verkiezingsronde pakte. Later zou blijken dat een deel van zijn campagnegeld van shady plekken kwam, waardoor de verkiezingen als ongeldig verklaar werden. Maar goed: je ziet het geld was er al, Georgescu staat nu op de radar in Roemenië, en straks stelt hij zich gewoon nog een keer verkiesbaar. Zo groeit de lange arm van Rusland als octopustentakels allerlei kanten op. Rusland heeft op veel plekken een vinger in de pap, kan heel dichtbij komen. Onder meer via oligarchen uit Georgië, die handel drijven met Rusland. Zo kreeg de Rusland-buddy en miljardair Bidzina Ivanisjvili (verrassing: ook voormalig premier en oprichter van de regerende Georgian Dream-partij), sancties opgelegd wegens het ondermijnen van de Georgische democratie ten behoeve van de Russische Federatie.
En ja, ik weet dat ik het eerst over een opgeblazen dam en boerenland vol mijnen in Oekraïne heb, en nu over een politieke partij in Georgië begin te praten, maar het gaat me om het zien van het grotere geheel en de langere, onzichtbaar lijkende lijnen. Over het toepassen van vernietigende macht en over het verlengen van deze toekomstige, indirect lijkende macht. Rusland doet dit op heel veel verschillende, zeer effectieve en zeer lang door sijpelende manieren. Overal worden kleine, onzichtbare bommetjes geplaatst, waarvan de Russische macht kan kiezen hoe die ooit tot ontploffing worden gebracht. Hoe meer onrust, hoe meer chaos, hoe meer je kan trekken aan lange en onzichtbaar lijkende touwtjes. Wie de chaos kan beheersen, heeft de macht.
Dit is waar ik al twee jaar over nadenk: hoe meer ik het nieuws over Oekraïne, Georgië, Syrië, Transnistrië en Moldavië volg, hoe meer lijnen ik zie en hoe meer ik het idee heb dat ik naar een Russisch ontregelend playbook zit te kijken, dat op meerdere plekken in Europa en in de wereld al openlijk is uitgerold en voor iedereen zichtbaar is.
Al deze aan elkaar gelinkte thema’s laten mijn moed de afgelopen maanden steeds verder naar mijn schoenen zakken, zeker nu heel Europa politiek aan het kantelen is en er steeds meer pro-Russische geluiden opdoemen (ik bedoel, lees dit gezellige, van desinformatie uit elkaar barstende interview met Rainer Rothfuss van de Afd), terwijl Trump zich financieel terug wil trekken uit bewapening van Oekraïne. Het is alsof overal, ook in de politiek en economie, al onzichtbare mijnen worden geplant, die ooit in de toekomst kunnen ontploffen.
Foto van expositie in Rezidența9, Boekarest. Je ziet hier een boobytrap in het voormalig bezette Tsjernobyl gebied: een mijn is in een boom gehangen alsof het een dennenappel is. Deze expositie werd mede mogelijk gemaakt door Scena9, een van de meest vooraanstaande journalistieke magazines van Roemenië.
De dennenappelmijn in de foto hierboven vertelt over de tastbare aarde in gevaar, de mens in de directe omgeving, die daar direct door geraakt kan worden. Maar ik probeer ook te letten op de nog deels ontastbare gevaarlijke toekomst: de leefomgeving van Oekraïners zal voor generaties lang beïnvloed zijn door deze oorlog en zal nog decennialang onder spanning staan, zichtbaar en onzichtbaar. We weten inmiddels: Russische soldaten leggen maar al te graag boobytraps op de vreemdste plekken, van piano’s tot bomen tot kinderspeelplaatsen; er zijn ‘vlindermijnen’, zo klein als je hand, ze dwarrelen neer op de aarde, en komen al tot ontploffing bij het gewicht van een jong kind. Laten we ook op de onzichtbare Russische boobytraps letten: overal lopen lijnen, als we tegen die lijnen aanbotsen, kan er wel eens iets tot ontploffing komen.
Lieve groet,
Lisa
P.S.
Twee tips van mij, over iets tastbaars wat je kan doen als de ‘derde verjaardag’ van de invasie er is, volgende week.
VATAHA is een club van jonge Oekraïners, die prachtig werk doet als het gaat om Oekraïne in de Nederlandse samenleving plaatsen door middel van kunst en cultuur. Op 22 februari (Rotterdam) en 23 februari (Den Haag) organiseren zij diverse kunstevenementen. Ik raad ze je van harte aan. Mocht je niet kunnen, overweeg dan iets te doneren <3
https://www.vataha.nl/lost-voices-unbroken-spirit-an-art-route/Schrijvers voor Oekraïne
Volgende week toert er een konvooi schrijvers door Nederland om geld op te halen voor Protect Ukraine, een initiatief van Jaap Scholten en Tommy Wieringa.
Ik nam twee keer deel aan dit programma en het had niet alleen op het publiek, maar ook op mij een grote impact. Ga er vooral naartoe: je krijgt een prachtige avond, en je geld gaat naar een belangrijk doel.
Dinsdag 25 februari, 20 uur, theater De Kleine Willem, Langestraat 45, Enschede
Zaterdag 1 maart, 20 uur, theater Orpheus, Churchillplein 1, Apeldoorn
Zondag 2 maart, 14 uur, theater De Hanzehof, Coehoornsingel 1, Zutphen